Cenevradagi Xavfsizlik Siyosati Markazi direktori va Yevropa Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (ETTB)ning sobiq Bosh kotibi elchi Tomas Greminger, AQSh va Xitoy o‘rtasidagi raqobat kuchayib borar ekan, Turkiya va boshqa o‘rta davlatlar “qoidalarga asoslangan va oldindan bashorat qilinadigan xalqaro tizimni qayta tiklash uchun mas’uliyat va salohiyatga ega”, dedi.

Istanbulda o‘tkazilgan 9-TRT World Forum doirasida “Yuqori xavfli diplomatiyaning qaytishi: O‘rta kuchlar va yangi ko‘p qutbli tizim” nomli sessiyada so‘zlagan Greminger, global siyosatda noaniqliklar ortib borayotgan bir paytda samarali ko‘p tomonlama hamkorlikni tiklashda o‘rta kuchlarning hal qiluvchi ahamiyatini ta’kidladi:

“Turkiya va boshqa o‘rta davlatlar qonun ustuvorligiga va aniq me’yorlarga asoslangan tizimda ham o‘z manfaatlarini, ham bu tartibni shakllantirish qobiliyatini saqlab qoladi. Ular o‘zlarini AQSh va Xitoy raqobatining doimiy orbitasiga tortilishiga yo‘l qo‘ymasliklari kerak.”

Yevropa xavfsizligini qayta tiklash uchun yangi koalitsiya

ETTBdagi tajribasiga tayanib, Greminger sovuq urush davrida neytral va betaraf davlatlar Yevropada xavfsizlik tizimini barqarorlashtirganini, xususan 1970-yillardagi “Helsinki jarayoni”ni eslatdi. Unga ko‘ra, Ukraina urushi tugagach, Yevropa xavfsizlik arxitekturasini qayta tiklash uchun yangi o‘rta kuchlar koalitsiyasi zarur bo‘ladi:

“Bugun neytral va betaraf davlatlar yo‘q, shuning uchun yangi koalitsiyaga ehtiyoj bor,” — dedi u.

Greminger, 2024-yil dekabrida ETTB Bosh kotibi lavozimini egallagan tajribali turk diplomati Feridun Hadi Sinirlio‘lu haqida so‘z yuritib, “Turkiya bu yo‘nalishda to‘g‘ri sarmoya kiritmoqda. AGİT Bosh kotibi etib malakali turk diplomatining tayinlanishi — Yevropa xavfsizligini qayta qurish yo‘lidagi muhim qadamdir,” dedi.

AQSh–Xitoy raqobatida o‘rta kuchlarning roli

Greminger, Turkiya kabi davlatlarning ko‘p tomonlama hamkorlikni himoya qilib, bir nechta tomon bilan muloqotni davom ettirishdagi noyob diplomatik o‘rnini ta’kidladi. Unga ko‘ra, Ukraina mojarosi hali barqaror tinchlikka erishmagan bo‘lsa-da, so‘nggi yilda muayyan siljishlar kuzatilmoqda.

U shunday dedi: “Har ikki tomon muzokaraga qaytishga biroz yaqinlashdi. Ularni stol atrofida yig‘ish uchun AQShning ta’siri va Turkiya kabi o‘rta kuchlarning ‘aqlli diplomatiyasi’ zarur. Asl tinchlik yechimi katta va o‘rta kuchlarning o‘zaro hamkorligida bo‘ladi.”

“G2” tushunchasiga ogohlantirish

“Global qayta tiklanish: Eski tartibdan yangi haqiqatlarga” mavzusidagi TRT World Forum 2025, AQSh Prezidenti Donald Tramp va Xitoy rahbari Si Tszinpinning Busan shahridagi uchrashuvidan atigi bir necha kun o‘tib bo‘lib o‘tdi. Tramp bu uchrashuvni “G2 sammiti” deb atab, Vashington va Pekinning global masalalarda “ikki yetakchi kuch” sifatidagi o‘rnini ta’kidladi.

Greminger esa ikki qutbli dunyo tuzumiga qarshi chiqib, shunday dedi:

“Barchamizning manfaatimiz — bu ikki davlat (AQSh va Xitoy) strategik raqobatini nazorat ostida ushlab turishidir. Uni Tayvan kabi ‘issiq mojaroga’ aylantirishni hech kim xohlamaydi.”

U 1945-yilda bo‘lib o‘tgan Yalta konferensiyasini eslatib, shunday dedi:

“Ammo ular dunyoni Yalta uslubida ta’sir doiralariga bo‘lishsa, bu bizning manfaatimizga zid. Bunday tartibni biz istamaymiz.”

“Dunyo beshtadan kattaroq”

Greminger, Turkiya Prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘anning “Dunyo beshtadan kattaroq” shiorini eslatib, bu qarashni qo‘llab-quvvatladi. Unga ko‘ra, global hamjamiyat Ikkinchi jahon urushi davridan meros bo‘lib qolgan kuch tuzilmalaridan chiqib, yangi mexanizmlar yaratishi kerak:

“Bu faqat BMT Xavfsizlik Kengashining islohoti emas — bu muhim, ammo biz barcha xalqaro institutlarni maqsadga muvofiq, samarali va zamonga mos qilishimiz kerak.”

Greminger, Turkiyaning adolatli global tizimni targ‘ib etishdagi rolini yuqori baholab, Prezident Erdo‘g‘anning pozitsiyasini “global institutlarni isloh qilish uchun zarur siyosiy yetakchilik” deb atadi.

U so‘zini shunday yakunladi:

“Sovuq urushdan keyin G‘arbning yagona qutbli tartib haqidagi optimizmi so‘ndi. Endi kelajak faqat yirik davlatlarning xatti-harakatlariga emas, balki o‘rta kuchlarning hamkorlik salohiyatiga ham bog‘liq. O‘rta kuchlar yirik raqobatlar girdobiga tortilishdan saqlanib, muayyan masalalarda hamkorlik qilgan holda, o‘z mustaqilligini saqlab qolishlari zarur. Bu strategik moslashuvchanlikni saqlab, barqaror ko‘p qutbli tizim qurishning yo‘lidir.”

9-TRT World Forum yakunida Gremingerning so‘zlari bu yilgi muhokamalarning asosiy mavzusini ifoda etdi:

“Global diplomatiyada yangi muvozanatni belgilashda o‘rta kuchlarning ta’siri ortib bormoqda. Ularning bu qayta tuzilishni shakllantirishda ham mas’uliyati, ham salohiyati mavjud.”