AQSh Prezidenti Donald Tramp payshanba kuni O‘rta Osiyoda joylashgan besh davlat rahbarini Vashingtonda ilk bor bir joyga to‘playdi. Bu uchrashuv Rossiya Prezidenti Vladimir Putin va Xitoy rahbari Si Szinpin bilan o‘tkazilgan alohida sammitlardan bir necha oy o‘tib bo‘lib o‘tmoqda.
G‘arb dunyosi, Kremlning Ukrainani bosib olganidan beri, Moskvaning an’anaviy ta’siri so‘roq ostiga olingan va Xitoyning ham muhim o‘yinchiga aylangan O‘rta Osiyoga bo‘lgan e’tiborini kuchaytirdi.
Ta’sir uchun raqobat
Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston rahbarlari Ukraina urushi boshlanganidan beri “C5+1” deb ataluvchi format doirasida boshqa davlatlar bilan muloqotini faollashtirdi.
Vashington va Yevropa Ittifoqi 1991 yilda Sovet Ittifoqidan mustaqillikka erishgan bu mamlakatlar bilan diplomatik aloqalarni kuchaytirgan.
Birinchi AQSh–O‘rta Osiyo sammiti 2023 yilda o‘tkazilgan edi.
Bu yil YI Komissiyasi raisi Ursula fon der Leyen, Rossiya Prezidenti Vladimir Putin va Xitoy rahbari Si Szinpin O‘rta Osiyo rahbarlari bilan uchrashuvlar o‘tkazish uchun mintaqani ziyorat qildi.
Shu bilan birga, mintaqadagi ko‘plab mojarolar yakunlangani sababli O‘rta Osiyo davlatlari diplomatiya sohasida yanada birlashgan front sifatida harakat qila boshladi.
Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston bilan chegaradosh bo‘lgan Xitoy o‘zini asosiy savdo hamkori sifatida ko‘rsatdi va mintaqada yirik infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritdi.
Sobiq Sovet respublikalari hali ham Moskvani strategik hamkor sifatida ko‘rishda davom etmoqda, biroq Rossiyaning Ukrainani bosib olishi bu mamlakatlarni tashvishga solgan.
G‘arb dunyosi 2000-yillar boshida Afg‘onistondagi operatsiyalar paytida O‘rta Osiyodagi bazalardan foydalanganda mintaqa bilan ayrim aloqalar o‘rnatgan edi.
Tabiiy boyliklarga boy mintaqa
AQSh va Yevropa Ittifoqi tabiiy resurslari hanuz to‘liq o‘zlashtirilmagan bu mintaqaga, kamyob yer elementlari ta’minotini diversifikatsiya qilish va Pekinga bo‘lgan qaramlikni kamaytirish maqsadida alohida e’tibor qaratmoqda.
Qozog‘iston kamyob yer elementlari zaxiralariga ega bo‘lishi bilan birga, dunyodagi eng yirik uran ishlab chiqaruvchidir. O‘zbekiston ulkan oltin konlariga ega, Turkmanistonda esa ko‘plab tabiiy gaz hududlari mavjud. Tog‘li mamlakatlar Qirg‘iziston va Tojikiston esa yangi konlarni ishga tushirmoqda.
Rossiya esa Sovet davridan qolgan infratuzilmasi orqali mintaqaning energetika sohasida mustahkam o‘rnini saqlab qolgan — u yerda uglevodorodlarni yetkazib beradi va atom elektr stansiyalari quradi.
O‘rta Osiyo, shuningdek, dunyodagi eng ifloslangan va iqlim o‘zgarishidan eng ko‘p zarar ko‘rayotgan mintaqalardan biri hisoblanadi. Beshala davlat ham suv tanqisligi bilan kurashmoqda.
Murakkab logistika jarayonlari
Shunga qaramay, bu ulkan resurslardan foydalanish mintaqaning qashshoq va uzoq hududlari sababli murakkab jarayon bo‘lib qolmoqda.
Yevropa Ittifoqi hududiga teng maydonga ega, ammo atigi 75 millionga yaqin aholiga ega bo‘lgan O‘rta Osiyo quruqlik bilan o‘ralgan, cho‘l va tog‘lar bilan qoplangan mintaqa. Shimolda Rossiya, sharqda Xitoy, janubda esa Eron va Afg‘oniston kabi G‘arb bilan murakkab munosabatlarga ega davlatlar joylashgan.
Shunga qaramay, asrlar davomida Ipak yo‘li markazida bo‘lgan bu mintaqa o‘zining tarixiy savdo markazi rolini qayta tiklashga harakat qilmoqda.
O‘rta Osiyoning bu besh davlati Moskva ta’siridan qutulish uchun turli hamkorliklar o‘rnatmoqda.
Pekin ham, Bryussel ham Yevropadan Kavkaz orqali O‘rta Osiyoga yetadigan va Rossiyani chetlab o‘tuvchi Kaspiy dengizi bo‘ylab yangi transport yo‘lini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlamoqda.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Rossiya–Ukraina urushi boshlanishidan oldingi 2021–2024 yillar oralig‘ida ushbu yo‘l orqali yuk tashish hajmi 660 foizga oshgan.
