YuNESKOning 15-dekabrni Jahon Turk Tillari Oilasi Kuni deb belgilash haqidagi qarori olimlar va yetakchilar tomonidan turkiy tilli xalqlarning umumiy til va sivilizatsion merosini rasmiy xalqaro tan olinishi darajasiga ko‘targan tarixiy lahza sifatida qutlab olindi.
YuNESKOning Samarqandda bo‘lib o‘tgan 43-Bosh konferensiyasida qabul qilingan ushbu qaror Turkiya yetakchiligida, Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekistonning hamkor homiyligida olib borilgan qo‘shma tashabbus natijasida amalga oshdi. Qaror 26 davlat tomonidan ma’qullandi; kuzatuvchilar buni faqat geopolitika emas, balki madaniyat va til atrofida yuzaga kelgan noyob diplomatik uyg‘unlik sifatida baholamoqda.
Istanbuldagi Ibn Xaldun universitetining xalqaro munosabatlar va Yevrosiyo bo‘yicha mutaxassisi Yashar Sari bu kun “turk dunyosi uchun bir necha asosiy o‘lchovda muhim ahamiyatga ega” ekanini ta’kidlab, qaror “xalqaro darajada erishilgan katta diplomatik yutuq”ni ifodalaydi, deya qo‘shimcha qiladi.
Sariga ko‘ra, qaror turk tillari oilasi va uning turli tarmoqlari “umuminsoniy madaniy qadriyat” sifatida global miqyosda tan olinganini ko‘rsatadi, shu bilan birga turk davlatlari o‘rtasida ta’lim, fan, san’at va madaniy merosni muhofaza qilish sohalaridagi hamkorlikni mustahkamlaydi.
Markaziy Osiyodan Sharqiy Yevropagacha, Kavkazdan Yaqin Sharqqacha cho‘zilgan keng hududda 200 milliondan ortiq inson turk tillarida so‘zlashadi. Biroq Sari va boshqa olimlar bu tillarning ahamiyati faqat raqamlar bilan o‘lchanmasligi kerakligini alohida ta’kidlashadi.
15-dekabr sanasining tanlanishi ramziy ahamiyatga ega: aynan shu kunda, 1893-yilda, daniyalik tilshunos Vilhelm Tomsen Orxon bitiklarini o‘qishga muvaffaq bo‘lgan edi.
Jamiyatlarning tirik ifodasi
Kuzatuvni Orxon bitiklariga bog‘lash, Sariga ko‘ra, Turkiyaning kengroq turk tillari oilasi ichidagi chuqur madaniy va tarixiy ildizlarini ta’kidlash bilangina cheklanmay, turk tilining global ko‘rinishini ham oshiradi. U buni “Turkiyaning madaniy diplomatiyasidagi muhim qadam” deb baholaydi.
Sakkizinchi asrga mansub bo‘lgan ushbu yodgorliklar turk tillarining umumiy kelib chiqishini ochib berdi va zamonaviy turkologiya tadqiqotlarining boshlanishiga asos soldi. Eng qadimgi yozma turk manbalari hisoblangan bu bitiklar 1300 yildan ortiq yozma an’ananing mavjudligini ko‘rsatadi.
Bu e’lon faqat tarixiy nuqtayi nazardan qaralmayapti.
“Jahon Turk Tillari Oilasi Kunini taqvimdagi oddiy bir belgi deb ko‘rmayman”, — deydi Istanbul Marmara universiteti dotsenti, turk dunyosi bo‘yicha tadqiqotchi Bashak Kuzakchi, TRT World’ga bergan intervyusida. “Bu — ichimizga nazar solib, o‘zimizga savol beradigan bir chorraha: qaysi xotiraga, qaysi umumiy ovozga mansubmiz?”
Kuzakchi ta’kidlashicha, turk tillari shunchaki so‘zlar majmui emas; ular asrlar davomida shaharlar qurgan, davlatlar barpo etgan va g‘oyalar yaratgan jamiyatlarning tirik ifodasidir.
Markaziy Osiyodan Bolqonlargacha cho‘zilgan hududda “insonlar bir-birini tanimasligi mumkin edi, ammo so‘zlar bir-birini tanirdi”, deydi u. Kuzakchiga ko‘ra, yangi xalqaro kunning zamonaviy ahamiyati faqat xotirlash bilan cheklanmay, uzluksizlikni ta’minlaydi. U turk tillari “tirik, rivojlanayotgan va yangi avlodlar tomonidan qayta shakllantirilayotgan” tillar ekanini qo‘shimcha qiladi.
Kuzakchi aytishicha, buning eng aniq misollaridan biri — Turk Davlatlari Tashkiloti doirasida olib borilayotgan Umumiy Alifbo tashabbusidir. Bu harakat ko‘pincha texnik bahs sifatida noto‘g‘ri talqin qilinishini ta’kidlab, shunday deydi: “Bu faqat yozuv tizimlari masalasi emas; bu umumiy xotirani yanada ko‘rinadigan, qulay va barqaror qilish irodasidir.” Uning fikricha, bu ramziy birlikdan institutsional madaniy integratsiyaga o‘tishni anglatadi.
Katta salohiyat
Umumiy alifboning davlat rahbarlari darajasida qabul qilinishi madaniy birlik strategik maqsadga aylanganini ko‘rsatdi, deydi Kuzakchi. Samarqanddagi ayni sammit adabiyotni birlashtiruvchi kuch sifatida ham oldinga chiqardi. Kuzakchi Chingiz Aytmatovning turk dunyosining umumiy adabiy siymosi sifatida ulug‘lanishini uni “bitta geografiyaning yozuvchisi emas, balki umumiy vijdon, umumiy dard va umumiy umid tashuvchisi” deb ta’riflaydi.
Aytmatov asarlarining Turkiya Respublikasi Prezidenti tomonidan taqdim etilishi til va adabiyot faqat ramziy emas, balki davlat darajasida qabul qilingan strategik qarash ekanini ko‘rsatdi, deya qo‘shimcha qiladi u.
Madaniy ko‘rinish tobora ko‘proq hikoya qilish qudratiga bog‘liq bo‘lib borayotgan global muhitda, Sari ham, Kuzakchi ham katta imkoniyatlarni ko‘rmoqda. Sari akademik tadqiqotlarning kengayishi va ta’limiy hamkorlikning ortishiga e’tibor qaratarkan, Kuzakchi hujjatli filmlar, ilmiy ishlab chiqarish va yosh avlod yaratadigan raqamli kontentni turk tillarini kengroq auditoriyaga yetkazish yo‘llari sifatida ko‘rsatadi.
Sari Jahon Turk Tillari Oilasi Kunini turk sivilizatsiyasi o‘zligining izchil global madaniy kuch sifatida rasmiy xalqaro darajada tan olinganini ifodalovchi kun deb ta’riflaydi.
Kuzakchi esa shunday deydi: “Til — o‘tmishdan qolgan bir yodgorlik emas; u kelajakka olib o‘tiladigan mas’uliyatdir. Xotirasini tirik tutgan jamiyatlar yo‘lini yo‘qotmaydi.”
