O‘tgan hafta Turk davlatlari tashkilotining (TDT) 12-sammiti “Mintaqaviy tinchlik va xavfsizlik” mavzusiga bag‘ishlandi.
Ammo ko‘pchilik uchun turkiy davlatlar yetakchilarining ushbu yig‘ilishidan eng esda qoladigan xabar xavfsizlik haqida emas, balki harflar haqida bo‘lishi mumkin.
Turkiya Prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘an yig‘ilishda ishtirok etgan yetakchilarga ikki kitob taqdim etdi — biri mashhur qirg‘iz yozuvchisi Chingiz Aytmatovning asarlari haqida, ikkinchisi esa turkiy xalqlarning genealogik afsonalari bo‘lgan “O‘g‘uznomalar”dan olingan. Ikkala kitob ham yangi taklif etilgan 34 harfli Umumiy Turk Alifbosida chop etilgan edi.
Bu harakat siyosiy, madaniy va texnologik jihatdan chuqur ahamiyatga ega bo‘ldi.
Turkiy tillarda umumiy yozuv yaratish g‘oyasi yangi emas. Bu g‘oya 1926-yilda Bakuda o‘tkazilgan Birinchi Turkologiya Kongressida paydo bo‘lgan edi, o‘shanda olimlar va davlat arboblari lotin asosidagi alifboni taklif qilishgan edi.
Ammo bu loyiha Sovet Ittifoqi davrida to‘xtab qoldi, chunki turkiy respublikalar kirill yozuviga o‘tishga majbur bo‘ldi. 1991-yilda Sovet Ittifoqi tarqalganidan so‘ng, bu orzu qayta jonlandi.
Endilikda, TDT doirasida bu tashabbus yangi sur’atga ega bo‘ldi. 2024-yil sentyabr oyida Ozarbayjonda Umumiy Turk Alifbosi Komissiyasi yig‘ilib, turkiy tillar fonetik xilma-xilligini hurmat qilgan holda, chegaralararo savodxonlikni ta’minlash uchun 34 harfli standart tizimni kelishib oldi.
Istanbuldagi Marmara Universitetining turkiy madaniyat tadqiqotchisi, dotsent Basak Kuzakchi bu uzoq davom etgan sa’y-harakatlarning ahamiyatini tushuntiradi.
“Umumiy alifbo masalasi biz avlodlar davomida o‘ylab kelgan idealimizdir,” deydi u TRT World nashriga. “Alifbo birligini ta’minlash texnik masala emas, balki madaniy yaqinlashuvdir. Agar turk talaba qozoq, qirg‘iz yoki o‘zbek turkchasidagi matnni oson o‘qiy olsa, bizni ajratib turgan aqliy devorlar yemirila boshlaydi.”
Kuzakchi, shuningdek, hali ham qiyinchiliklar borligini ta’kidlaydi. “Bu vazifa ehtiyotkorlik bilan ilmiy rejalashtirishni va davlatlar o‘rtasida kuchli muvofiqlashtirishni talab qiladi. Turkiy tillar o‘rtasidagi fonetik farqlarni hisobga olish kerak... 34 harfli tizim har bir tilning o‘ziga xos tovush tizimlarini saqlab qolish uchun moslashuvchan bo‘lishi kerak.”
“Umumiy alifboning muvaffaqiyati jarayonni ‘majburiyat’ emas, balki ‘uyg‘unlashtirish’ loyihasi sifatida ko‘rishga bog‘liq bo‘ladi. Biz uni madaniy ko‘prik sifatida tasavvur qilamiz: u har bir davlatning o‘ziga xosligini hurmat qiladi, muloqotni osonlashtiradi va turli dialektlarning umumiy ildizdan oziqlanishiga imkon beradi.”
Texnologiya bilan uyg‘unlashuv
Tashabbus tarafdorlari umumiy alifbo nafaqat madaniy merosni saqlash, balki raqamli dolzarblik haqida ekanligini ta’kidlashadi. Standartlashuv turkiy tillarni ma’lumotlar bazalari, dasturiy ta’minot va sun’iy intellekt tizimlarida yanada moslashuvchan qiladi.
“Umumiy alifbo turkiy tillarni raqamli sohada, ma’lumotlar bazalaridan tortib sun’iy intellekt o‘quv modellarigacha yaqinlashtiradi,” deydi Kuzakchi. “Bu keng moslashuvchanlik maydonini yaratadi. Sun’iy intellekt davrida til nafaqat madaniyat, balki infratuzilma hamdir.”
Bu texnologik jihat tashabbusning global kuchlar sun’iy intellektga asoslangan til texnologiyalariga katta sarmoya kiritayotgan bir paytda kuchli aks-sado berishini tushuntiradi. Turkiy davlatlar uchun yozuvlarni birlashtirish raqamli davrda o‘z ovozlarini yo‘qotmaslikning bir usuli hisoblanadi.
Ibn Haldun Universitetining xalqaro munosabatlar bo‘yicha olimi va Yevrosiyo eksperti professor Yashar Sari loyihaning ildizlari chuqurligini ta’kidlaydi. “Alifbo masalasi turkiy dunyodagi eng qadimiy va izchil muhokama qilingan mavzulardan biridir,” deydi u TRT World nashriga.
“1990-yillarning boshidayoq olimlar 34 harfli tizim bo‘yicha kelishuvga erishgan edi. Uning siyosiy ma’nosi faqat yaqinda, Xalqaro Turk Akademiyasi kelishuvga erishilganini e’lon qilganida paydo bo‘ldi,” deydi u.
U, shuningdek, Prezident Erdo‘g‘anning Ozarbayjonning shimolidagi Qabala shahrida, TDT sammiti o‘tkazilgan joyda qilgan ramziy harakatining ahamiyatini ta’kidlaydi. “Chingiz Aytmatovning turkiy xalqlarning umumiy his-tuyg‘ulariga ovoz bergan asarlari va turkiy o‘zlikning genealogik asosi bo‘lgan O‘g‘uznomalar haqida kitob chop etish orqali Turkiya bu asarlarni chegaralardan tashqarida ham o‘qiladigan qildi,” deydi u.
“Bu faqat bir millatga emas, balki umumiy bir jamoaga murojaat qilish eshiklarini ochadi. Uzoq muddatda bu turkiy jamiyatlarga umumiy intellektual asosni rivojlantirish imkonini beradi,” deya xulosa qiladi u.
1993-yilda Antaliyada o‘tkazilgan Turkiy Kengash yig‘ilishida turkiy alifboga ‘Q, X, W, Ñ, Ä’ kabi harflarni qo‘shish qarori qabul qilingan edi. So‘nggi yillarda bu jarayon TDT doirasida institutsional shaklga ega bo‘ldi.
2024-yil 9-11-sentabr kunlari Ozarbayjonda Umumiy Turk Alifbosi Komissiyasi yig‘ilib, 34 harfli tizim bo‘yicha kelishuvga erishdi. Bu alifbo dialektlar o‘rtasidagi fonetik farqlarni hisobga oladi va bo‘g‘in tuzilishiga asoslangan uyg‘unlikni izlaydi.
Shunday qilib, so‘nggi sammitda ovoza qilingan umumiy alifbo maqsadi deyarli bir asrlik tarixiy asos va chuqur madaniy merosga tayanadi.
Madaniy uyg‘unlik
Professor Sari Gebele yig‘ilishi TDT 2021-yilda hozirgi nomini rasmiy qabul qilganidan beri amalga oshirilgan eng aniq qadamlaridan biri ekanligini ta’kidlaydi. “Boshqaruv tizimlari va siyosiy qarashlar turlicha bo‘lishiga qaramay, a’zo davlatlar umumiy asos topmoqda. Eng asosiy umumiy qadriyat — bu o‘zlik, va o‘zlikning eng muhim elementi — bu til,” deydi u.
Umumiy alifbo tashabbusi, shuningdek, 15-dekabrni xalqaro miqyosda “Jahon Turk Oila Tili Kuni” sifatida tan olishga qaratilgan harakatlarni ham o‘z ichiga oladi. Bunday qadam nafaqat turkiy dunyoda til birligini institutsionallashtiradi, balki uni global sahnada ham yuksaltiradi.
Shu ma’noda, Gebele nafaqat tinchlik va xavfsizlik bo‘yicha bayonotlari bilan, balki yangi madaniy va raqamli arxitektura asoslarini yaratgani bilan ham esda qolishi mumkin.
“Bir g‘oya harakatga aylanganda, u umumiy aqliy xaritani yaratadi. Umumiy alifboning haqiqiy ahamiyati — faqat o‘tmishni saqlash emas, balki kelajakni birgalikda shakllantirishdir,” deydi Kuzakchi.
Oxir-oqibat, umumiy alifbo faqat lingvistik islohot emas; bu chuqur birlik va umumiy taraqqiyotga ko‘prikdir. Bir asrlik orzuni siyosatga aylantirish orqali turkiy davlatlar o‘z hikoyalarining keyingi bobini birgalikda yozishga tayyor ekanliklarini ko‘rsatmoqda — bunda madaniyat, texnologiya va o‘zlik birlashadi.
“Uzoq muddatda, men ishonamanki, umumiy alifbo qabul qilinishi turkiy jamoalarga birgalikda fikrlash, umumiy intellektual asosni rivojlantirish va umumiy ongni shakllantirish imkonini beradi,” deydi professor Sari.
